In Cambodja, en dan met name in Phnom Penh, kun je eenvoudigweg niet om de gruwelijke geschiedenis heen. Het schrikbewind van Pol Pot, geïnspireerd door Mao’s great leap forward, wat heeft geleid tot uitroeiing van 21% van de Cambodjaanse bevolking.

Ik denk dat iedereen wel heeft gehoord van de Killing Fields waar tegenstanders van het regime genadeloos als menselijk vee werden vermoord. Geen vrolijke vakantie bestemming maar onderdeel van Cambodja en als bezoeker van het land vind ik dat je ook deze confrontatie moet aangaan, het voelt ook als een soort eerbetoon aan de duizenden onschuldige slachtoffers.

Kortom, na een dagje werken in Phnom Penh cq een bezoek aan het nationaal museum besluiten we de confrontatie aan te gaan. Alvorens naar een van de Killing Fields te gaan, bezoeken we Tuol Sleng, codenaam S-21. The prison of no escape. Een ommuurde voormalige school die een geheime gevangenis en martelkamer werd, nota bene midden in de stad. Onschuldige burgers maar ook partijleden verdacht van samenzwering werden er genadeloos gemarteld om valse bekentenissen af te leggen. Exacte aantallen van gevangenen zijn niet bekend maar schattingen lopen richting de 20.000, deze werden dan later in het uitroeiingskamp Choeung Ek omgebracht. Bij de bevrijding van Phnom Penh vonden de Vietnamezen slecht zeven overlevenden. Twee daarvan hebben we ontmoet, daarover later meer. Hoofd van S-21 was Duch, ironisch genoeg zelf een voormalig leraar, een vak wat hij na de val van de Rode Khmer weer oppakte, zij het op een plattelandsschooltje ipv op een universiteit. Kun je je voorstellen, dat kinderen les kregen van een man die zoveel op z’n geweten had? Hij bekende overigens pas schuld in maart 2009, eind november van hetzelfde jaar pleitte hij al voor vrijlating, hetgeen uiteraard niet werd gehonoreerd.

De audio gids op locatie was een van de beste die we ooit gehad hebben. Perfect verstaanbaar en het bracht deze gruwelijke werkelijkheid nogal dichtbij. In de voormalige schoollokalen, soms nog met een schoolbord aan de muur, staan de ijzeren bedden met stangen voor enkelboeien. De bloedvlekken op de grond als stille getuigen van de gruwelen die zich daar hebben afgespeeld. Op de binnenplaats een klimrek, door de Rode Khmer gebruikt om gevangenen aan hun voeten op te hangen en in grote waterkruiken weer bij te brengen zodat de foltering voortgezet kon worden. Veel foto’s van de onschuldige gevangenen en verhalen van Cambodjanen die de tocht naar het platteland hadden meegemaakt en als dwangarbeiders met de voortdurende angst voor executie moesten overleven.

Geen woord over verzoening. Wel over het belang dat deze geschiedenis niet vergeten mag worden en dat we lessen moet leren voor de toekomst. Een Australische journaliste die we later in Kampot spraken en die verslag doet van de processen tegen de beulen van de Khmer geeft aan dat alleen de top terecht staat voor de massamoord. De laag van medeplichtigen eronder zullen waarschijnlijk niet terecht staan. Er is politieke onwil vanwege verstrengeling van het oude Khmer kader met de huidige politiek. Dit komt wellicht te dichtbij voor de huidige machthebbers? Eigenlijk lijkt het land ontspannen en gericht op de toekomst. Anderzijds is de geschiedenis nog volop aanwezig in de Cambodjanen van 40 jaar en ouder. Ook merk je dat het niveau van Engels onder de mensen achterblijft bij omliggende landen. Tja, wat wil je, als je een complete generatie uitroeit, intellectuelen en leraren eerst, dan krijg je automatisch te maken met een achterstand.

Je kunt wel zeggen dat we verdwaasd van zoveel leed en wreedheid rondlopen. Tussendoor gaan we zelfs even het complex uit voor een pauze en een koffie, sowieso al een raar idee dat wij daar natuurlijk in vrijheid zomaar in en uit kunnen lopen in het complex rond. Ik herken ook mijn reactie, hetzelfde als bijvoorbeeld in Ho Chi Minh, War Remnants museum en Santiago de Chile, museum of Memory and Human Rights, maar ook toen ik in Rwanda was. Een stilte, een verslagenheid. Ook wel een honger naar meer kennis, misschien om het beter te begrijpen? Misschien omdat ik de tijd neem?

De verbinding tussen verleden en heden vinden we terug bij twee voormalig gevangenen van S-21 (security prison 21). Twee van de zeven die wonderbaarlijk in leven zijn gebleven en nu hun verhaal doen in boekvorm. Het voelt vreemd ze hier aan te treffen en ze te zien als boekverkopers die hun boeken signeren. Hebben zij hun verleden van zich af kunnen schrijven als therapie? Heeft het geholpen? We durven het niet te vragen en besluiten eerst maar eens hun boek te lezen. Voer voor onderweg.

Na dit intense bezoek aan S-21 besluiten we dan toch dezelfde dag maar door te zetten en ook een van de zgn Killing Fields te bezoeken. De velden des doods. Na martelcentra als S-21 werden alle gevangenen na hun afgedwongen bekentenissen vervoerd naar deze plekken voor executie. Choeung Ek is een van de velen. Eenmaal op zo’n transport was er geen weg terug uit deze hel. Wij overbruggen de 15 km echter middels een vrijwillig gekozen tuktuk ritje. Eenmaal daar aangekomen, een voormalig Chinees kerkhof, passeerden we de diverse stadia van vernietiging. Om kogels te sparen voerde men de executie uit met schoppen, knuppels, en andere gereedschappen. Kinderen werden gedood door ze tegen bomen aan te slingeren. Dit onder het geluid van speakers met partij liederen die de kreten van de slachtoffers moest overstemmen zodat de omwonenden dit niet hoorden. Die muziek hoor je via de audio guide. Om rillingen van te krijgen. Duizenden lichamen werden vervolgens in kuilen gegooid. Op het terrein ook een stupa, een monument met daarbinnen hoge vitrines van glas met honderden opeengepakte schedels van de slachtoffers, gesorteerd naar leeftijd, man / vrouw en middels welk werktuig men is gedood. Toch grijpt dit alles ons minder heftig aan dan de gevangenis, misschien zijn we ook wel murw geslagen door alle info. We zien Cambodja definitief met andere ogen en kijken anders naar iedere man of vrouw boven de veertig die bijna zonder uitzondering dit verleden met zich meedraagt.

En dan iets van een heel andere orde, om wat luchtiger te eindigen…

‘s Avonds kiezen we voor een uitdagende maaltijd van het licht stimulerende betelblad – zonder de betelnoot dus geen rode tanden – gevolgd gebakken kikkertjes. Veel mini botjes maar zachte billetjes, we gaan vandaag nogal wat grenzen over. Eigenlijk mist de Cambodjaanse keuken wel een beetje de subtiliteit, het lijkt meer een combi van de buurlanden, maar het goede nieuws is dat de curries iets minder pittig zijn dan de Thaise versies. Ook ben ik grote fan van de Cambodjaanse amok, een soort vismousse met verse kokosmelk en en pasta van koenjit, knoflook, laos, gember en natuurlijk het magische limoengras. Dat laatste is hier in elk gerecht te vinden. Dit geheel wordt dan gestoomd in een bananenblad, perfect te combineren met een koude Angkor. Ook herken ik weer de Lok Lak, gemarineerd rundvlees met de peper-limoen dip. Eenvoudig maar oh zo lekker.